Сөздік

I предлог 1. с вин. п. (на вопрос «куда»?) арғы жағына, артына, сыртына, арғы тәрепине, арғы бетине; за ограду дийўалдың арғы жағына; выкинуть за борт борттың сыртына таслаў; выбросить за окно терезениң сыртына ылақтырып жибериў; уехать за город қаладан сыртқа шығыў; за предёлы сыртына, артына, тысқарысына; 2. с твор. п. (на вопрос «где»?) артында, аржағында, арғы жағында, сыртында, арғы тәрепинде, тасасында; за домом үйдиң артында; за рекой дәрьяның аржағында; жить за городом қаланың сыртында турыў; за воротами дәрўазаның сыртында; 3. с вин. и твор. п. (возле, около) қасында, жанында, дөгерегинде; сесть за стол столдың қасында отырыў; сидеть за столом столдың дөгерегинде отырыў; сесть за пианино пианиноның қасында отырыў; стоять за станком станоктың жанында турыў; 4. с твор. п. (во время чего-л.) =да, =де, =та, =те, ўақтында, үстинде; за работой жумыс үстинде; за игрой ойын ўақтында; за уроками сабақ үстинде; за обедом аўқатланыў ўақтында; 5. с вин. п. (приступить к чему-л.) =ға, =ғе, =қа, =ке; взяться за работу иске кирисиў, жумысқа кирисиў; приняться за учение оқыўға кирисиў; 6. с вин. п. (в течение какого-л. срока, в продолжение) ишинде, арасында, =да, =де, =та, =те; сделать работу за час исти бир саат ишинде ислеў; выполнение плана за неделю бир хәпте ишинде планның орынланыўы; за этот год усы жылда; заработок за один месяц бир айда алған мийнет ҳақы; за один раз бир ретте, бир мәртебе; 7. с вин. п. (позднее, больше, сверх) =дан, =ден асқан, артық, аслам, аўған; уже за полночь түн жарпынан асып кетти; ей далеко за сорок оның жасы әлле қашан қырықтан асқан; 8. с вин. п. (раньше на какое-л. время) алда, шекем, шелли, бурын, илгери, алдында, қалғанда; за час до урока сабақтан бир саат бурын; за час до отхода поезда поезд жүриўге бир саат қалғанда; за два дня до праздников майрамнан еки күн бурын; 9. с твор. п. (вслед, чередуясь, позади) изинен, артынан, соңынан, кейининен; один за другим бири-бириниң изинен; идите за мной мениң изимнен ериңиз; ребёнок бежит за матерью бала анасының артынан жуўырып баратыр; читать книгу за книгой китапты бириниң соңынан бирин оқыў; день за днём күн артынан күн; шаг за шагом изли изинен; 10. с вин. п. (ради, в пользу чего-л.) ушын; борьба за мир парахатшылық ушын гүрес; 11. с вин.и твор. п. (при обозначении цели) =ға,=ге, =қа, =ке, ушын; сражаться за родину ўатан ушын гүресиў; голосовать за предложение усыныс ушын даўыс бериў; пойти за водой суўға барыў; послать за врачом врач әкелиўге жибериў; поехать за товаром товар алыўға барыў; 12. с вин. и твор. п. (по причине, вследствие) себепли, ушын; уважать за храбрость батырлығы ушын ҳүрметлеў; ценить за ум ақылы ушын қәдирлеў; за недостатком времени ўақты аз болған себепли; за истечением срока мүддети питкенликтен; за отсутствием улик дәлил болмағанлықтан; 13. с вин. п. (вместо кого-л., в качестве кого-л.) ушын, орнында; работать за отца әкеси ушын жумыс ислеў; он работает за мастера ол мастердиң орнында ислеп тур; 14. с твор. п. (в значении предлога «с») менен, бенен, пенен, =лы. =ли; письмо за подписью директора директордың қолы менен хат; дело за номером пять бесинши номерли ис; 15. с вин. п. (при обозначении расстояния) узақта, узақлықта, алыста, алыслықта; находиться за двадцать километров от города қаладан жигирма километр узақта болыў; за три километра от деревни аўылдан үш километр узақлықта; 16. с вин. и твор. п. (при указании направленности действия) =а, =е, =ды, =ди, =ты, =ти, =ны, =ни, ушын; ухаживать за больным аўырыўды қараў; смотреть за коровой сыйырды бақлап турыў; смотреть за детьми балаларды бағыў; беспокоиться за детей балалар ушын тынышсызланыў; следить за мыслью ой-пикирди бақлаў; наблюдать за игрой ойынға қарап турыў; 17. с вин. п. (при указании на лицо или предмет, к которому прикасаются) =дап, =ден, =тан, =тен, =нан, =нен; вести за руку қолынан жетелеў; дёрнуть дверь за ручку есиктиң тутқасынан тартып жибериў; держаться за перила басқыштың қоршаўынан услаў; 18. с вин. п. (при обозначении цены, платы) =ға, =ге, =қа, =ке; за деньги ақшаға; купить за один рубль бир сомға сатып алыў; 19. с твор. п. (при обозначении лица, предмета, от которого зависит наступление какого-л. действия) =дан, =ден, =тан, =тен, байланыслы, =дики, =ники; очередь за вами нәўбет сизики; дело за немногим аз қалды, шамаласты; 20. с твор. п. (при обозначении лица, которое должно уплатить, сделать что-л.) =да, =де, =та, =те; за вами дксять рублкй сизде он манат аласы бар; запишите за мной маған жазып қойың; за тобой ещё две книги сенде еле еки китап бар; 21. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, по отношению к которому возникает какое-л. чувство) ушын, сонлықтан, сол себепли; мне стыдно за него оның ушын маған уят; я рад за вас мен сизге қуўанышлыман; мне больно за неё мен оның ушын қыйналаман; 22. с твор. п. (при обозначении лица, обладающего каким-л. свойством) =да, =де, =та, =те; за ним водится эта дурная привычка онда усындай оңбаған әдет бар; * выйти замуж за кого-л. биреўге ерге тийиў; быть замужем за кем-л. биреўдиң ҳаялы болыў; за счёт кого-либо биреўдиң есабынан; за исключением басқасы, басқа; за и против тәрепдар ҳәм қарсы; ни за что 1) (никогда) ҳеш қашан, ҳеш ўақытта; 2) (напрасно) айыпсыз, хеш себепсиз.
II приставка 1. төмендеги мәнидеги фейиллерди жасайды: 1) ҳәрекеттиң басланыўы, мыс.: зааплодировать қол шаппатлай баслаў; 2) ҳәрекеттиң соңғы нәтийжесин, мыс.: заасфальтировать асфальтлап болыў; завоевать басып алыў, урысып алыў; 3) («ся» жанапайы менен ямаса онысыз) ҳәрекеттиң әдеттеги шегинен асқанын көрсетеди, мыс.: закормить тамақты артық жегизиў; засидеться отырып қалыў; 2. бир нәрсениң аржағында, артында, сыртында деген мәнидеги атлық ҳәм келбетликлерди жасайды, мыс. задворки ҳәўлиниң сырты, үйдиң арты; загородный қаланың сыртындағы.